figura stała się rzeczywistością; baranek stał się Synem.
(Meliton z Sardes)
I. Różne Paschy.
Wiele tradycji wyróżnia w historii zbawienia trzy rodzaje Paschy: Pascha Starego Testamentu, Pascha Chrystusa i Pascha Kościoła. Podział ten nie jest jednak precyzyjny. Jeśli odróżnia się liturgiczną Paschę Kościoła od historycznej Paschy Chrystusa, której jest powtórzeniem lub naśladowaniem, jak ją nazywają niektórzy starożytni pisarze, to tym bardziej słuszne staje się odróżnienie liturgicznej Paschy Izraela od historycznej Paschy Wyjścia, której jest ona pamiątką.
W historii świętej mamy zatem cztery, a nie trzy Paschy. Mają one wyraźnie określone miejsce w Piśmie:
- Pascha Pana: tzn. zbawcze przejście Jahwe w nocy wyjścia z Egiptu;
- Pascha Żydów, która jest przypomnieniem i coroczną aktualizacją przejścia Jahwe, ubogacona wspomnieniem wszystkich niezliczonych interwencji zbawczych Boga w historii narodu wybranego;
- Pascha Jezusa: tzn. jak zdaje się ją definiować św. Jan "przejście Jezusa z tego świata do Ojca (por. J 13,1) poprzez śmierć i zmartwychwstanie;
- Pascha Kościoła, który odnawia corocznie, a także cotygodniowo i codziennie, Paschę Chrystusa aż do dnia Jego przyjścia (1 Kor 11,26).
Rozróżnienie pomiędzy historią i liturgią historii jest niezmiennym założeniem starożytnych autorów chrześcijańskich mówiących o Passze. Nie jest ono jednak w sposób wyraźny określone. W istocie rozróżniają oni tylko dwie Paschy: Paschę Żydów albo Starego Testamentu oraz Paschę chrześcijan albo Nowego Testamentu. Ich przeciwstawienie, jako figura i rzeczywistość, stanowi zwyczajowy schemat najstarszych homilii paschalnych, który jest dostrzegalny już u autorów Nowego Przymierza, kiedy o Passze żydowskiej mówią z emfazą, w milczącym kontraście do tego, co św. Paweł określa jako nasza Pascha (por. 1 Kor 5,7).
Już z najwcześniejszych tekstów paschalnych Kościoła jasno wynika, że chodzi tu nie tyle o przeciwstawienie, ile raczej o sukcesję lub urzeczywistnienie, aż do przezwyciężenia wszelkiej dychotomii w kontemplacji jedynej tajemnicy Paschy, która jest nowa i antyczna, wieczna i współczesna.
Przebogate pojęcie tajemnicy paschalnej, które, począwszy od tekstów z drugiego wieku, wchodzi do chrześcijańskiego słownika, oraz idea typologiczna przyczyniły się w równej mierze do osiągnięcia,