Pielgrzymi wspinający się na Górę Synaj (Egipt) szlakiem Sayyidua Musa w połowie drogi muszą przejść przez tzw. „bramę spowiedzi”. Jest to wąski przesmyk skalny, który mnisi prawosławni, stróże pielgrzymiego szlaku, zamurowali niegdyś zostawiając jedynie wąskie przejście – bramę. Jak mówi tradycja, każdy pielgrzym, który chciał wejść na górę Synaj, był zobowiązany w tym miejscu odbyć spowiedź.
Chrześcijański Wschód, inspirujący się radykalną duchowością ojców pustyni, miał i nadal ma większą odwagę proponowania i wymagania spowiedzi od wiernych. Do dzisiaj w wielu wspólnotach prawosławnych przed każdą Komunią św. wymagana jest spowiedź, a kapłan tuż przed jej udzieleniem stawia niekiedy pytanie: „Czy byłeś u spowiedzi?” I nie jest to uważane za nie stosowne. Duszpasterska tradycja katolicka jest odmienna. Ulega ona dzisiaj raczej przeciwnemu niebezpieczeństwu – unikaniu czy wręcz lekceważeniu spowiedzi indywidualnej.
Dlaczego trudno przystępować do sakramentu pojednania?
Wyznanie własnych grzechów przed kapłanem bywa zwykle bardzo trudne. Nasze grzechy kryją przecież rany, jakie zadaliśmy sami sobie. A ponieważ one nas upokarzają, wstydzimy się ich. Spowiedź jest zawsze jakąś formą autozdemaskowania, czyli ściągnięcia maski, jaką nieraz zakładamy na co dzień, chowając – niemal bezwiednie – nasze słabości i grzechy. Wyznając grzechy objawiamy się tacy, jakimi naprawdę jesteśmy. Im bardziej nasze maski przylegają do naszych twarzy, tym boleśniejsze bywa uwalnianie się od nich. Tylko wielcy święci, którzy masek nie noszą, nie boją się też bólu zdemaskowania. Ale i dla nich wyznanie grzechów bywa bolesne, ponieważ przypomina im o miłości Boga, którą rani przecież każdy, nawet najmniejszy grzech. Wyznanie grzechów w spowiedzi jest trudne także i dlatego, że odsłania rany, jakie zadaliśmy naszym bliźnim. Raniąc Boga i siebie samych, zranimy przecież i naszych braci. Wszystkie nasze grzechy mają wymiar społeczny i wspólnotowy i nie ma „grzechów wyłącznie prywatnych”.
Po drugie – przystępowanie do sakramentu pojednania bywa bolesne, ponieważ odmiana życia – nawrócenie, które postanawiamy przy spowiedzi, jest bardzo wymagające. Doświadczamy nieraz wielkich oporów wobec spowiedzi. Wynikają one także z tego, iż brakuje nam radykalnego postanowienia zmiany życia. A wówczas – od spowiedzi do spowiedzi – mało zmienia się w naszym życiu. W takich chwilach pytamy: „Jaki sens ma spowiedź, skoro nie widzę postępu duchowego w moim życiu?” I choć nie powinniśmy w takich chwilach ulegać pokusie zniechęcenia czy tym bardziej rezygnacji ze spowiedzi, to jednak rodzące się spontanicznie pytania winny być przez nas traktowane jako wyzwanie do większej otwartości i szczerości przed Bogiem.
Wiele osób przeżywa wielkie trudności w wyznaniu grzechów także z powodu traumatycznych sytuacji, jakich doświadczyli przy spowiedzi, szczególnie w okresie dzieciństwa i dojrzewania. Brak delikatności, ostre uwagi spowiednika, niestosowne pytania sugerujące popełnienie grzechów, koncentracja na sferze seksualnej – te i im podobne sytuacje powodują, że wielu nabiera pewnego urazu do sakramentu pojednania na całe lata. Gdy spowiadają się penitenci z takimi doświadczeniami, konieczna jest szczególna ostrożność i delikatność spowiednika, by niedyskretnymi uwagami czy pytaniami nie zranić penitenta jeszcze głębiej.
Trudność wyznania grzechów w spowiedzi związana jest także nierzadko z charakterem penitenta. I tak na przykład introwertycy, skłonni do zamykania się w sobie, nie lubią na ogół opowiadać o swoich wewnętrznych przeżyciach, tym bardziej negatywnych. Na zadawane im pytania odpowiadają zwykle krótko i sucho, jakby nie mieli nic do powiedzenia. Spowiednik wyczuwając w penitencie introwertyka winien uszanować tę cechę jego charakteru i z wyjątkową uważnością stawiać pytania, o ile w ogóle są one potrzebne. Przy wyznaniu grzechów nie jest rzeczą konieczną opisywanie drugorzędnych okoliczności, których odsłonięcie bywa nieraz bardziej upokarzające niż same grzeszne zachowania. Dbając o integralność spowiedzi, czyli wyznania grzechów ciężkich co do rodzaju i ilości, spowiednik nie może ranić penitenta kłopotliwymi a zbędnymi pytaniami.
Szczerość i zawstydzenie przed Bogiem
Czego wymaga dobra spowiedź? Po pierwsze – całkowitej szczerości, prostoty i dziecięcej otwartości. W sakramencie pojednania stajemy przed Bogiem bezbronni, bez masek, jak małe dziecko, które samo oskarża się przed matką czy ojcem. Nie możemy przed Ojcem Niebieskim niczego ukrywać. Ważne jest otwarcie przed Nim wszystkich zakamarków naszego serca. Znakiem tej szczerości jest właśnie pełna szczerość przed spowiednikiem. Otwartość ta dotyczy jednak przede wszystkim istotnych motywów oraz okoliczności grzechu, a nie mało ważnych szczegółów. Spowiedź winna być szczera, ale jednocześnie dyskretna. Ekshibicjonistyczne tendencje współczesnej kultury mogą niesłusznie sugerować, że istotą szczerości w czasie spowiedzi jest przytaczanie zawstydzających szczegółów. Jan Paweł II stwierdza, że spowiednik nie ma nigdy prawa interesować się tym, co nie jest konieczne do poprawnej oceny grzechu penitenta.
Po drugie – w przygotowaniu do spowiedzi musimy dotknąć zła – nieprawości naszego serca. Winno nas ono zawstydzać. Stąd też św. Ignacy zachęca, aby prosić o łaskę zawstydzenia i łzy z powodu naszych grzechów. Autentyczna spowiedź jest i pozostanie bolesnym doświadczeniem. Musimy sobie uświadomić, że istotą grzechu jest samowolne przywłaszczanie tego, co należy do Boga i czego On sam pragnie nam udzielać w swojej nieskończonej hojności. Grzech wypływa bowiem z dążenia do posiadania inspirowanego namiętnością. Takie zaś posiadanie – jak mówi Abraham J. Heschel – rodzi samotność: „Kto obstaje przy posiadaniu (przy grzechu), ostatecznie ginie w wykluczeniu i samotności”. Wykluczenie i samotność to zasadnicze źródła cierpienia. Aby wyznać i wyrzec się grzechu, trzeba dotknąć tego cierpienia. Nie wolno nam dążyć do tego, aby spowiedź była przeżyciem łatwym, traktowanym lekko, bez należytego skupienia i przygotowania z naszej strony. Dobieranie sobie spowiedników, którzy nie zwrócą nam uwagi na zło grzechu, nie upomną nas, by nie sprawić przykrości, jest nieuczciwe.
Kiedy sami boimy się spojrzeć na własne zło, winniśmy prosić pokornie Jezusa, aby On odsłonił przed nami nieprawość naszego grzechu. Jeżeli nie doświadczymy głębi zła naszego grzechu, spowiedź pozostanie jedynie zewnętrzną praktyką, która niewiele wniesie w nasze życie duchowe. Zawstydzenie i ból z powodu grzechów ma obudzić w nas odczucie bezradności, z którego zrodzi się najważniejsze doświadczenie: pragnienie powierzenia całej naszej grzesznej przeszłości w ręce miłosiernego Boga.
Spowiedź wymaga więc pełnej akceptacji zła grzechu, ale w kontekście miłosierdzia Bożego. Bóg może odpuścić nam tylko te grzechy, które Mu oddamy. Zadręczanie się własnymi grzechami jest wyrazem nieakceptacji siebie oraz zwątpienia w miłosierdzie Boga. W sakramencie pokuty objawia się tajemnicza przepaść pomiędzy śmiercią a życiem. Świadomość tej przepaści może nam pomóc przeczuć tajemnicę sakramentu pokuty. Grzechem uśmiercamy nasze życie z Bogiem. Poprzez spowiedź Bóg przywraca nam dar życia. Dzięki sakramentowi pojednania zmartwychwstajemy do nowego życia. Tylko Bóg może nam odpuścić nasze grzechy, ponieważ tylko On jest Panem życia i śmierci.
Całościowy ogląd życia
W przygotowaniu do spowiedzi ważny jest całościowy ogląd własnego życia. I choć przed księdzem wyznajemy zwykle tylko upadki, to jednak przed Bogiem stajemy w całej prawdzie o naszym życiu: odsłaniamy przed Nim nie tylko ułomności, ale także wysiłki, zwycięstwa, wielkie pragnienia oraz wszystko to, co buduje i tworzy nasze życie. Odpuszczając nam grzechy, Bóg jednocześnie potwierdza, błogosławi, wspomaga i wspiera ludzki trud prawego życia. Dzięki spowiedzi zaczynamy lepiej rozumieć, że wszystko, z czego korzystamy i co mamy do naszej dyspozycji, zostało nam ofiarowane z łaski – jako czysty dar. Poprzez sakrament pojednania, w którym wyrzekamy się namiętnego dążenia do posiadania, odkrywamy, że wszystko jest przejawem Jego nieskończonej miłości do nas.
O jakości naszych spowiedzi decyduje nie tylko samo przygotowanie, ale całe nasze życie. Tak się spowiadamy, jak żyjemy. I odwrotnie. Jak żyjemy, tak się spowiadamy. Istnieje więc dwustronna zależność między spowiedzią a życiem. Niedbałe i mało uważne spowiadanie się objawia pewną powierzchowność naszego życia: powierzchowność relacji z Bogiem, z drugim człowiekiem, lekkie traktowanie obowiązków związanych z życiem. Spowiedź to doskonałe lustro naszego życia duchowego. Stąd też obok pytania: jak przygotowywać się do spowiedzi? Trzeba postawić inne: jakie życie odbija się w mojej spowiedzi?
Pan jest moim sędzią
Zdarza się nam nieraz, że pomimo naszej szczerej modlitwy i otwartości w sakramencie pojednania, doświadczamy – mimo wszystko – rozczarowania i niepokoju. Choć słyszymy deklarację kapłana: „Bóg, Ojciec miłosierdzia [...] niech ci udzieli przebaczenia i pokoju”, nachodzą nas wątpliwości: „Czy aby Bóg mi przebaczył grzechy?” Słusznie możemy wówczas pytać: co jest istotą pokoju, który zapowiada kapłan modlitwą rozgrzeszenia? Bywamy przecież nadal niepokojeni namiętnościami, dalej towarzyszy nam rozżalenie, gniew i inne nieuporządkowane odczucia. Po spowiedzi bardziej nieraz boimy się zgrzeszyć niż przed nią. Jeżeli nasza spowiedź była szczera, Kościół każe nam jednak – wbrew wszystkiemu – wierzyć, że jesteśmy w stanie „łaski uświęcającej”.
„Posiadanie” przez nas uświęcającej łaski nie jest jednak tożsame z emocjonalnym, psychologicznym uspokojeniem. Życie w łasce uświęcającej nie jest dogmatycznym pewnikiem wiary, ale jest wewnętrznym „aktem wiary” opartym na zaufaniu i powierzeniu siebie Bogu. Taki właśnie „nie-dogmatyczny” spokój sumienia deklaruje św. Paweł: „Sumienie nie wyrzuca mi wprawdzie niczego, ale to mnie jeszcze nie usprawiedliwia. Pan jest moim sędzią” (1 Kor 4,4).
I choć nasza pewność wiary „posiadania” łaski uświęcającej nie jest dogmatem, to jednak doświadczamy jej błogosławionych skutków: głębszego pragnienia Boga, otwartości i szczerości wobec ludzi, pełniejszej wewnętrznej wolności, stopniowego zapominana o sobie. Szczera i zaangażowana spowiedź daje nam też moc i odwagę do kontynuowania wewnętrznego zmagania i walki.
Nasze rozczarowania spowiedzią wynikają nieraz z faktu, że bardziej oczekujemy od niej emocjonalnej błogości, swoistego „raju na ziemi” niż rzeczywistego nawrócenia z grzechów i powrotu do Ojca. Niepokoje i wątpliwości, jakie nam towarzyszą po spowiedzi, są dla nas ważnym wyzwaniem do głębszego powierzania całego swego życia Miłosierdziu Boga i zapominania o sobie, także o swoich grzechach. Skoro bowiem Bóg nam je odpuścił, one nie istnieją. Jakiż sens miałoby nieustanne powracanie do nich?
